Đường lão nhân khi xưa đã viết một cuốn sách bàn về “vạn vật sống trong nước”, cuốn sách nổitiếng giới thiệu những loài “tôm, cá, cỏ, cây”. Chủ đề này thực sự đãgợi mở cho tôi nhiều suy nghĩ, vì thế cho nên tên đề mục mở đầu câuchuyện không nhất thiết phải nói rõ ràng cái ẩn ý “quỷ sông ma nước” màchỉ cần gợi mở ra trong phạm vi rộng lớn của một lớp ngôn từ có tính bao quát, vừa mơ hồ, lại vừa bí ẩn. Hơn nữa, cũng không cần phải nhắc tớiđặc thù hay sự nghiêm trọng của ma quỷ, mà chỉ cần nói tới vạn vật chung chung mà thôi. Nhưng hôm nay, vấn đề này lại được bàn luận một cách chi tiết, tỉ mỉ hơn. Giả dụ câu chuyện mà chúng ta đang bàn tới ở đây đượcđặt một típ chuyện giật gân “nói chuyện về những con ma chết đuối” hayvăn nhã hơn là “thuyết nịch quỷ[1]”, thì điều này chắc hẳn rất khó tìmđược một tạp chí thích hợp để đăng tải. Vì thế mượn lối nói của tiềnnhân và đưa thêm vào dấu ngoặc kép, người viết không hề có ẩn ý gì sâuxa mà chỉ mong sao thoát khỏi được những mông lung, rối rắm trong nhanđề, để câu chuyện đến được với độc giả và nhận được sự đồng thuận, yêumến. Đương nhiên sau khi tháo gỡ được những khó khăn này, vẫn không thểtránh khỏi nhiều ý kiến trái chiều, điều này cũng giống như khi đangsung sướng thưởng thức cá biển mà vẫn phải lo ngại về một điều gì đó ẩnsâu trong dòng nước. Tuy nhiên, đó là những câu chuyện của sau này, cònthực tại vẫn rất khó để có thể vượt qua nỗi mông lung, hỗn độn này.

[1] Thuyết nịch quỷ cũng có nghĩa là nói chuyện về những con ma chết đuối.

Trong tác phẩm của mình, Đường lão nhân có một đoạn nói rõ dụng ý việc chuyên tâm nói chuyện ma quỷ của mình, trong đó có đoạn viết: “Tôi có ý muốnlấy ma nước là đề tài tiên phong cho tác phẩm của mình, chính đề tài này sẽ gợi ra nhiều hứng thú cho mọi người trong việc nghiên cứu, thẩm định trên nhiều phương diện.” Trong khoảng bảy mươi năm sau khi có câu nóinày, không biết đã có ai hứng thú làm công việc thẩm định, nghiên cứu về vấn đề này chưa, hoặc là sau những điều tra nghiên cứu cũng chưa thấycó ý kiến tranh luận gì. Nói tóm lại, tôi vẫn chưa phát hiện thấy có bài viết nào đề cập tới phương diện này. Thành phố tôi ở khi còn nhỏ là một vùng sông nước phương Bắc, có không ít sông, hồ, kênh, rạch chằng chịt, cho nên người dân nơi đây vẫn thường kể cho nhau nghe câu chuyện vềnhững con ma chết đuối. Những câu chuyện ấy chỉ nhằm nhắc nhở trẻ controng vùng không được chơi đùa ở những chỗ gần sông nước. Mặc dù tôikhông còn nhớ rõ những câu chuyện hồi ấy có đặc sắc như những câu chuyện ma vùng sông nước Giang Nam hay không, nhưng đến bây giờ, mặc dù nướcsông vùng Hoa Bắc đã cạn khô, lòng sông rộng lớn của mười mấy năm trướcđây nay đã trở thành công trường đang thi công nạo vét, nhưng “vạn vậttrong nước” ấy chính là những thứ được đào khoét nằm sâu trong lòng đất. Thành phố tôi sống bây giờ lại là nơi chẳng có lấy một dòng sông haycon suối, và đương nhiên cũng chẳng có những câu chuyện ma như trướckia. Mấy năm về trước, để cải thiện tình hình, thành phố đã cho đào mộtcon sông nhân tạo, lòng sông được lát xi măng, hai bên bờ sông là nhữngbậc thềm ngay ngắn, sườn dốc thoai thoải, nhưng không hiểu vì sao, cứsau ba đến năm bậc lại đột ngột hạ xuống mấy thước, kết quả là mấy nămliền đều có người bị rơi xuống nước chết đuối. Những ghi chép để lại vềnhững vụ chết đuối ấy có lẽ cũng không nhiều lắm, chủ yếu đều là nhữngghi chép trên tinh thần khoa học, không nhuốm màu sắc mê tín dị đoan,cho nên cũng chỉ có mấy dòng tin tức, cảnh báo đăng rải rác trên các tạp chí, còn lại chẳng có gì được coi là dấu hiệu của những câu chuyệnhuyền bí về “người thế tội”. Nói thao thao bất tuyệt một hồi, mục đíchcủa người nói cũng chỉ nhằm giải thích hai chữ “lại nói” có trong đầu đề chương chuyện. Thực tế thì những chuyện trên đây cũng chẳng liên quangì nhiều với những điều mà Đường lão nhân đã viết, chỉ là từ trong những câu chuyện ấy có chứa đựng một vài thông tin thú vị về ma nước mà chúng tôi muốn bàn tới ở đây.

Chết đuối có thể được coi là biểu hiệnphản ánh sự tiến hóa từng bước của con người, vì trong hành trình đi lên của nhân loại luôn luôn có những lối mòn và con người cứ theo cái lốimòn ấy mà đi. Chết đuối cũng là một trong những lối mòn như thế. Lộinước trượt chân và lũ quét dữ dội đều là những điều mà tổ tiên chúng takhông thể lường trước được. Đối với chúng ta, để có được một khái niệmvề hồn ma thì rõ ràng cần phải có nhiều hơn những ghi chép về các vụchết đuối, mà những hồn ma và những người chết đuối lại gặp gỡ nhau ởmột quan niệm đã trở thành cố hữu trong tín ngưỡng dân gian là ngườichết đuối bao giờ cũng phải kéo theo người khác rơi xuống nước để làm kẻ thế thân cho mình thì mới có tư cách tham gia vào vòng luân hồi củanhững kiếp “ma nước”. Từ trước đó, thi thể của người chết đuối có thể bị chôn vùi hay chìm nổi lênh đênh theo dòng nước lũ làm mồi cho cá dữnhưng linh hồn của họ thì vẫn vẩn vơ nơi mồ mả hoặc men theo những người hợp duyên qua lại trên đường, những người chết này hầu như không cótrường hợp ngoại lê.

Linh hồn của người chết đuối mà có danhtính, địa chỉ quê quán rõ ràng, phần lớn đều được gọi với tên là “PhùngDi”. Cái tên Phùng Di này khẳng định đây là một sự vay mượn tạm thời vìvốn dĩ đó là tên gọi của Hà bá. Trong Hoài Nam Tử có đoạn viết: “PhùngDi đặc đạo, dĩ tiềm đại xuyên[2]” Từ thời nhà Hán trở về trước, dòngsông lớn được nhắc tới ở đây chính là sông Hoàng Hà. Trong những tàiliệu còn ghi chép lại được đã xuất hiện câu chuyện lưu tryền trong dângian về Phùng Di. Trong những câu chuyện ấy, Phùng Di hiện lên là một vị thần sông từ thời cổ đại vô cùng gần gũi với người dân vùng sông nước.Dường như vị thần sông ấy có nguồn gốc xuất thân từ một người bìnhthường trong dân gian, chỉ sau khi tu luyện “đắc đạo” mới trở thành thần sông nước: “Phùng Di, người vùng Hoa Dương, đắc đạo trở thành thầnsông.” Nhưng làm thế nào Phùng Di có thể đắc đạo thành tiên? Những ghichép giải thích về vấn đề này lại hoàn toàn không giống nhau, trong cuốn bốn truyện sưu tầm về thần thánh của Ca Bảo thời Đông Tấn đã hé lộ mộtsố thông tin được lưu truyền trong dân gian:

Hoằng Nông Phùng Dilà người vùng Hoa m[3], chết đuối trong một lần qua sông vào ngày CanhThìn tháng Tám. Thiên hoàng thương xót phong làm Hà bá cai quản vùngsông nước. Trong sách Ngũ hành cũng viết: “Hà bá chết vào ngày CanhThìn. Không thể chèo thuyền qua sông, đắm thuyền mà chết.”

[2] Có nghĩa là: Phùng Di tu luyện thành công về ở ẩn nơi sông lớn.

[3] Tên địa danh ở tỉnh Thiểm Tây – Trung Quốc.

Thì ra, sự “đắc đạo” của Phùng Di xuất phát từ nguyên nhân chết đuối củaông ta. Nhưng lúc đó vẫn chưa thịnh hành thuyết “thi giải[4]” thànhtiên, ở đây ám chỉ sự chết đuối của Phùng Di. Trên thực tế, ông ta rơivào tình cảnh tai ương như vậy thực sự chẳng có gì may mắn cả, cũngchẳng phải thoát xác hóa thần hóa thánh gì hết. Vì thế việc chết đuối và “đắc đạo” là hai chuyện không hề liên quan đến nhau. Vậy nhưng, tại sao Thiên hoàng lại phong tước cho ông ta là Hà bá? Để lý giải điều nàyngười ta chỉ có thể dựa vào phỏng đoán. Đứng từ phương diện cái thiện mà nói thì sau khi Phùng Di qua đời, đảm nhiệm vai trò thần sông, xuấtphát từ chính nỗi bất hạnh mà cuộc đời mình gặp phải, nên ông ra sức cứu giúp, bảo vệ người dân, tránh cho họ gặp phải tai nạn chết đuối. Đó làmột việc làm đầy thiện tâm. Nhưng đứng từ phương diện cái ác mà lý giải, theo thuyết Ngũ hành đã đưa ra lời khuyên cảnh báo tới những người chèo thuyền qua sông vào những ngày nước lớn phải hết sức cảnh giác, vì thời điểm đó chính là lúc Hà bá giận dữ sẵn sàng nhấn chìm bất cứ ai xuốngvực nước sâu thăm thẳm. Tuy nhiện, trong tâm thức của con người, chúngta vẫn tin vào tấm lòng thiện tâm của người quân tử, cho nên mỗi ngườidân vẫn thường không nghi ngại mà nhận định rằng việc làm quen thuộc,giản đơn của thần Hà bá chính là bảo vệ, cứu giúp những người qua sôngđược an toàn. Có thể đưa ra một ví dụ dễ thấy từ truyện Dinh tân phụ[5]trích từ cuối năm, Sưu thần ký[6]:

“Trên dòng sông Hoài Nam đãtừng xảy ra cái chết thương tâm của một cô gái trẻ, vốn là một thiếu nữxinh đẹp, mười sáu tuổi đã xuất giá. Câu chuyện về nàng thật thương tâm! Sống ở nhà chồng, nàng bị áp bức, đánh đập đến nỗi không thể chịu được. Vào đúng ngày mùng Chín tháng Chín, trong nỗi đau khổ, uất ức đến tộtcùng, nàng tự tìm đến cái chết. Câu chuyện về người con gái bất hạnh ấyvẫn được người dân kể lại với nỗi thương cảm vô bờ. Trong những ghi chép của mình, Vu Chúc đưa ra lời khuyên: “Những người phụ nữ trong gia đình cần ghi nhớ trong ngày mùng Chín tháng Chín chớ nên làm bất cứ việcgì.”

[4] Thi giải: có nghĩa là thoát xác.

[5] Người vợ trẻ.

[6] Những ghi chép, sưu tầm chuyện về các vị thần.

Một oan hồn bị mẹ chồng đối xử tàn nhẫn mà chết, linh hồn hóa thành minhthần để bảo vệ những người phụ nữ bất hạnh, vị minh thần này cùng vớioan hồn chết đuối nói ở trên chẳng phải cũng giống nhau ở hành động nhân nghĩa ấy sao?

Nếu phỏng đoán này là đúng, thi Hà bá chính là oan hồn đầu tiên được phong thần. Sự việc chết đuối mà hóa thành thần sôngnhư thế, hàng ngàn năm sau, vào thời Nam Tống cũng lưu truyền trong dângian câu chuyện nổi tiếng về Lý Hầu khi qua sông bị quỷ ám mà chết. Cũng giống như Phùng Di, ông ta chết đuối và cũng được phong làm thần trịthủy. Một ví dụ khác trong Hữu đài tiên quán bút ký, cuốn chín, Tiêngiang nữ thần của Du Việt có đoạn kể về một dân nữ họ Lưu sống ở huyệnHữu Tuyền, tỉnh Tứ Xuyên sau khi chết đuối: “Ở dòng sông Tiên Giang, mỗi khi có người rơi xuống nước thường có một vị thần xuất hiện cứu vớt. Vị thần này mỗi lần hiện lên thường mặc một chiếc áo trắng, dung mạo toátlên vẻ xinh đẹp của một thiếu nữ còn xuân trẻ. Người ta cho rằng, rất có thể đó là linh hồn của người con gái họ Lưu kia. Đã trải qua bao đời mà linh hồn người đã khuất vẫn lẩn khuất đâu đây, người dân vùng này đãgom góp tiền bạc xây dựng miếu thờ nàng, trên thành miếu còn ghi tạcdòng chữ “Tiên Giang thủy thần miếu[7]”, lúc nào cũng nghi ngút khóihương.” Từ điều này có thể thấy, người dân sống vùng sông nước thường có một niềm tin, hy vọng tuyệt đối vào sức mạnh của những vị minh thần phù hộ cứu giúp mình vượt qua khó khăn, hoạn nạn.

[7] Nghĩa là: Miếu thờ thủy thần trên sông Tiên Giang.

Nhưng cũng có những điều trái ngược với tín ngưỡng này, đó là tư tưởng “giang Trành[8]”, linh hồn sau khi chết thường tìm đến lôi kéo những ngườikhác vào chỗ chết đuối để làm người thế thân cho mình. Quan niệm “ma đưa lối, quỷ dẫn đường” này được nói tới sớm nhất trong cuốn ba, truyệntruyền kỳ Bắc mộng tỏa ngôn[9] của Tôn Quang Hiến, trong tác phẩm cóđoạn viết:

Lưu vực hai bên bờ những dòng sông lớn thường có nhiều oan hồn chưa siêu thoát vẫn đi đi về về dụ dỗ nhưng người qua lại ngãxuống nước, đắm thuyền mà chết, oan hồn người chết lại tiếp tục quẩnquanh dụ dỗ, hãm hại những người qua sông khác, tạo thành cái vòng luẩnquẩn đầy oan nghiệt.

[8] Nghĩa là: Ma đưa lối quỷ dẫn đường.

[9] Nghĩa là: Những ghi chép tản mạn về giấc mộng phương Bắc.

Cũng vẫn tác phẩm ấy, trong cuốn bốn có đoạn ghi:

Phàm là những người chết do hổ vồ, hay ngã nước thì linh hồn đều rất khósiêu thoát, họ thường vật vờ quanh quẩn tìm người thế mạng cho mình.

Sau này, hai chữ “giang trành” không còn được người đời sau sử dụng, thayvào đó học nhắc nhiều đến những chữ “oan hồn chết đuối”. Điều này đạikhái là chỉ những kẻ chết đuối nếu không tìm được người thế mạng thì sẽkhông đầu thai thành người được. Trên thực tế, những oan hồn cần tìmngười thế mạng không chỉ có ở quanh ao, hồ, sông nước mà ngay cả oan hồn chết đuối dưới giếng cũng cần tìm người thế thân. Trong Tiền thị tư chí của Tiền Thế Chiêu thời Nam Tống có đoạn viết:

Vào thời ThiệuHưng, Ngô Sơn Hạ có một cái giếng lớn, mỗi năm đều có nhiều người rơixuống giếng chết đuối. Thái úy Đống Đức đã cùng nhân dân hào phóng quyên góp tiền của xây cất giếng, có thể dùng thùng lấy nước, giúp hạn chếnhiều vụ tai nạn thương tâm xảy ra, có người trước khi chết còn nghethấy từ trong giếng vọng ra tiếng nói: “Các người luôn sợ hãi trước cáichết, chúng ta có khả năng cướp đi sinh mạng của các người bất cứ lúcnào.”

Câu nói cuối cùng đó thực chất chỉ là thủ pháp “vẽ rồngthêm mắt” của người viết, rất có thể là ảnh hưởng từ truyện Tiếu lâmhoặc trích từ Phật môn. Còn đối với câu chuyện về oan hồn chết đuối,trong những cuốn tiểu thuyết từ thời Tống đã nhiều lần đề cập đến, tácdụng giáo dục mà những câu chuyện đó mang lại chính là khuyên mọi ngườiđặc biệt lưu ý khi qua lại những khu vực ven sông, nơi đã từng có ngườibị chết đuối, không những không nên lội nước mà tốt nhất hãy tránh xakhu vực đó một khoảng cách an toàn. Bài học có ý nghĩa cảnh báo đặc biệt với những ai sống trong khu vực nhiều sông, hồ, kênh, rạch.

Mộtkhi những hồn ma đã tìm được người thế thân, họ sẽ ra sức tìm cách lôikéo, dụ dỗ, hoặc sử dụng những trò lừa gạt, bịp bợm, hoặc dùng chínhnhan sắc để mê hoặc. Người viết cố ý nhấn mạnh và đưa ra lời cảnh báotới những gia đình sinh sống ở ven sông, vì trên thực tế, phần lớn những hồn ma chết đuối đều có liên quan tới những vụ án trên sông nước, chonên những linh hồn ấy nếu chưa được siêu thoát chẳng khác gì lũ thổ phỉchuyên gieo tội ác, hãm hại người vô tội. Trong Di kiên giáp chí, cuốnbốn Tưởng Bảo vong mẫu của Hồng Mại thời Nam Tống có đoạn kể lại mộtcách súc tích, khúc triết và đầy sống động về vấn đề này:

PhácTưởng Bảo một mình một ngựa rong ruổi về quê, đang chìm đắm trong cảnhsắc thôn dã giữa đem khuya tĩnh mịch, bỗng từ phía sau đi tới một giainhân khoác trên mình bộ xiêm y trắng toát, cùng song hành đi tới bếnnước trước mặt. Giai nhân mời mọc chàng cùng tắm tiên, nàng cầm vạt áonhẹ nhàng cởi ra, rồi từ từ ngâm mình xuống nước. Bất chợt vang một lêntiếng gọi mơ hồ, ban đầu chỉ là những âm thanh vọng lại từ xa nghe không rõ, sau rõ dần, nghe ai oán như lời khóc mẹ. Trong lời than khóc có hàm ý răn đe: “Đồng hành giả phi hảo nhân, thiết bất khả dữ dục [10” Lờinói vừa dứt, Phác Tưởng Bảo vội vã lội vào bờ, phi ngựa chạy thẳng đếnnhà dân gần đó. Khi trấn tĩnh ngoái đầu nhìn lại chỉ còn thấy chiếc áotrắng phất phơ, mập mờ rồi biến mất.

[10] Có nghĩa là: Người đi cùng không phải là người tốt, tuyệt đối không nên tắm chung.

Câu chuyện nhằm đưa ra bài học đề cao cảnh giác, ý nghĩa của bài học nàykhông chỉ có tác dụng đối với nhân dân sống ở những vùng sông nước, màsuy rộng ra ở những nơi như tụ điểm cờ bạc, lầu xanh cũng có hiện tượng“ma đưa lối, quỷ dẫn đường” dưới nhiều dạng thức khác nhau. Như vậy cóthể nói, tác dụng giáo dục của những câu chuyện ma quỷ là thiên biến vạn hóa, có thể áp dụng vào nhiều trường hợp khác nhau trong cuộc sống, tuy chưa thật đầy đủ nhưng cũng có thể bổ sung một cách phong phú và cụ thể hơn cho tư tưởng “thần giáo” theo quan niệm của dân gian.

TrongTử bất ngữ của Viên Mai, cuốn ba, Thủy tiên điện có đoạn viết: Một chàng thư sinh, trên đường vào kinh hưởng bổng lộc vua ban, tình cờ gặp mộtngười áo đen, người này đã dùng hết lời ngon tiếng ngọt dụ dỗ chàng theo nàng ta xuống “Điện Thủy tiên” dạo chơi vãn cảnh. Khi cánh cửa sơn sonthiếp vàng mở ra, từ phía tây hồ nổi lên một cung điện uy nghi lộng lẫy, bên trong xuất hiện vô số các cung nữ với xiêm y lộng lẫy đang say sưatrong lời ca điệu múa. Người áo đen chỉ tay và nói: “Kia là chốn bồnglai tiên cảnh, chàng hãy cùng ta ở lại đây ngắm nhìn các mỹ nữ, thưởngnhạc họa thơ, cuộc sống như vậy chẳng phải vui vẻ lắm sao?” Câu chuyệnnày còn ngụ ý một lời khuyên sâu sắc gửi tới các bạn thanh niên trẻ tuổi không nên ham mê quá đà vào những trò ăn chơi nơi vũ trường, quán xá.Với ý nghĩa đó, câu chuyện đã vượt qua cả giới hạn bó hẹp của phạm vi“kể chuyện ma quỷ” mà vươn ra tầm xã hội, mang đến những bài học giáodục thiết thực nhất. Những câu chuyện ma quỷ được ghi chép lại trong Hữu đài tiên quán bút ký có sử dụng rất nhiều yếu tố huyền ảo nhằm huyễnhoặc con người, chẳng khác nào dùng tấm màn che nhiều màu sắc che khuấttầm nhìn của người khác, khiến họ không thể thấy được lối đi mà chỉ còncách men theo những thanh vịn lan can chới với để qua cầu.

Từnhững hành vi ma quỷ đó, có thể thấy đây đều là những âm mưu xấu xa nhằm hãm hại người khác để chuộc lợi về mình, vì thế cả “giang trành” và “hổ trành[11]” đều chẳng kém gì lũ lừa gạt, đê hèn, bỉ ổi, xấu xa… chúngđôi khi còn giống nhau ở ngay thủ đoạn và hành vi hại người. Như trongTùng song mộng ngữ của Trương Hãn đã ghi lại trường hợp hai thư sinh bịchết đuối trên sông. Để mình có thể được đầu thai luân hồi vào kiếpkhác, họ đành phải hóa thành hai kiều nữ chốn “thanh y” hòng dụ dỗ những chàng thư sinh tuấn tú đồng môn của mình. Cho nên, điều bị coi là “íchkỷ” ở đây thực chất lại là những mong muốn chính đáng, không có sự lựachọn nào khác buộc họ phải sử dụng những thủ đoạn tàn ác đẫm máu, đó chỉ là sự lựa chọn bất đắc dĩ của những hồn ma khát khao được luân hồichuyển kiếp mà không còn cách nào. Thành thử suốt khoảng thời gian mấychục năm về trước, một loạt những quy định nghiêm ngặt về “bạch phân chi ngũ” hóa ra đều là mong tìm được người thế mạng. Tuy nhiên, trong thờiđiểm đó cũng xuất hiện những hồn ma cao thượng, chịu chấp nhận số kiếplưu đày khổ ải mà không cần thế thân. Câu chuyện của Vương Lục Langtrong Liêu trai chí dị chắc hẳn đã quá quen thuộc với mọi người, vìthương tình Vương Lục Lang mà Thiên đế đã ban cái chết cho một cô gáilàm oan hồn thế thân cho chàng ta, nhưng thật không ngờ sau bao ngàytháng trông mong có một vận may để đầu thai, siêu thoát, vậy mà đến lúccần đưa ra quyết định, anh ta lại lựa chọn chấp nhận mãi mãi làm oan hồn lênh đênh chìm nổi trên mặt nước mà nhường lại cơ hội sống sót chongười con gái vô tội kia. (Câu chuyện này về sau còn được dùng để nóitới quan điểm về sự báo ứng ở đời, nhưng khi đưa vào “cảm ứng thiên bàng chứng” lại dùng để nói tới những điều tốt đẹp trong cuộc sống). Một vídụ khác trong Hữu đài tiên quán bút ký, cuốn sáu, có kể lại câu chuyệnvề một người chẳng may sa chân xuống nước mà chết đuối, mặc dù khônggiống hành động của Vương Lục Lang, nhưng nhân cách của anh ta cũng được xem là cao thượng, vì bắt đầu từ giây phút anh ta lìa khỏi thế gian vàchìm dưới đáy nước, anh ta cũng không hề có ý định hại người hòng thếmạng cho mình, cho nên những hồn ma chết đuối ấy tất nhiên cũng đượcnhân dân coi thờ như những vị thần tốt bụng luôn bảo vệ cuộc sống củacon người.

Đối với những hồn ma tìm cách hãm hại người vô tội đểthế mạng một cách vô lý, Viên Mai, nhà thơ nổi tiếng đời Thanh cũng đưara nghi ngờ, trong Viết tiếp tử bất ngữ, cuốn ba, Đả phá quỷ lệ có đoạnviết:

Đêm khuya thanh vắng, chàng thư sinh họ Lý đang say sưa đọc sách bên dòng suối cạnh nhà, bỗng từ xa vẳng lại một giọng nói đầy mamị: “Ngày mai sẽ có người qua sông, và thế thân cho ta.” Ngày hôm sau,quả nhiên có người qua sông, chàng thư sinh họ Lý bèn tìm cách ngăn anhta lại.

Đêm về, hồn ma hôm trước đến trách mắng: “Nhà ngươi cớsao lại ngăn cản việc ta tìm người thế thân?” Chàng thư sinh họ Lý đáp:“Vạn vật đều có quy luật luân hồi, tại sao ngươi không chờ đợi đến kiếpluân hồi mà nhất nhất phải tìm người thế thân cho mình?” Hồn ma đáp lại: “Lệ thường dưới âm phủ trước nay đều như thế, ta cũng không thể làmkhác. Ta đâu có được may mắn như người sống giữa chốn trần gian, đi họcthì được cấp lương, được làm quan, chức quan còn trống tất nhiên sẽ cóngười được bổ khuyết, ngươi nghĩ xem như vậy chẳng phải là quá may mắnhay sao?” Chàng thư sinh họ Lý đáp: “Nói như ngươi thì quả là nhầm lẫnquá rồi! Học trò đi học được nhà vua cấp lương thảo, quan lại được hưởng bổng lộc vua ban, người dân trong thôn cùng xóm vắng ai nấy đều cóphần, vậy thì chẳng thể nói là lãng phí, tất cả đều có định mức được quy định rõ ràng, không thể là việc làm tùy tiện, bất đắc, bất nhiên được.Hơn nữa cuộc sống trần gian và địa phủ, giữa âm và dương vốn khác xa vời vợi, tự sinh tự diệt, mình làm mình hưởng, vì thế tạo hóa chỉ có côngquản lý của cải và phân chia công bằng cho tất cả mọi người mà thôi.”Hồn ma lại nói: “Vậy với kẻ quân vương, hai chữ thịnh suy, thế ngôi thìgiải thích làm sao?” Lý đáp: “Nhà ngươi còn hỏi tới chuyện thế ngôi sao? Các vương triều thay thế nhau là điều tất yếu của lịch sử, việc nhàngươi đến để kéo ta làm người thế thân, lại còn hỏi ta về việc luânvương, thật chẳng khác nào mắng người trước mặt.” Hồn ma cười lớn, nhảymúa mà đi, từ đó không thấy quay lại nữa.

Viên Từ nói tới ma quỷmà không tin ma quỷ, trong những câu chuyện cổ dân gian vẫn thường thấycó những cách hỏi vặn như vậy, qua đó hàm ẩn rất nhiều những kiến giảiđặc sắc về cuộc sống, con người, về nhân tình thế thái. Ông đưa ra mộtví dụ về chuyện ma quỷ ở thế giới địa phủ, nhưng từ chuyện cõi âm màngười ta có thể dễ dàng hình dung, liên tưởng tới cõi dương, đây là dụng ý lấy âm chỉ dương của người viết. Mục đích của câu chuyện không phảilà chuyển luân vương mà là chính chúng ta, những con người đang sốngtrong thế giới thực tại.

Nhưng tại sao chúng ta lại không có cơsở khoa học lý giải điều này mà phải mượn cớ hồn ma đáng thương tự tìmđến phiền phức trong câu chuyện để gửi gắm suy nghĩ của mình? Quả thực,ngay cả những gợi dẫn từ trong câu chuyện dân gian, Viên Tử cũng mới chỉ đưa ra những gợi ý cho những nghiên cứu sau này. Khiêm nhường đưa racách lý giải xuất phát từ căn nguyên của câu chuyện này để gửi thôngđiệp cảnh báo tới mọi người nên tránh xa những mép nước nguy hiểm. Ngoài ra, thông qua câu chuyện này, người viết còn muốn đưa ra lời cảnh báothứ hai, lời cảnh báo dành cho những ai có ý định nhảy sông tự tử, đừngcoi thường mạng sống của mình, nói một cách khác chính là ông lên tiếngphản đối những suy nghĩ tiêu cực muốn tìm đến cái chết hòng trốn tránhcuộc đời. Tất nhiên, với những hồn ma tự vẫn như vậy ít có nhiều liênquan đến nguyên nhân do cuộc đời đưa đẩy.

Quả thực, những tàiliệu nghiên cứu hiện đã có thể phản ánh phần nào một cách chân thực hoàn cảnh lịch sử của thời đại. Những câu chuyện về “nịch quỷ cầu đại[12]”xuất hiện muộn nhất vào cuối đời Đường. Nếu so sánh với những câu chuyện về “ải quỷ cầu đại[13]” xuất hiện vào thời Nam Tống thì là xuất hiệnsớm hơn mấy trăm năm. Từ những ảnh hưởng khách quan, có thể thấy, so với “ải quỷ”, “nịch quỷ” có tác động xấu, phá hoại và làm ô nhiễm môitrường sinh thái của chúng ta, vì thế đối với “nịch quỷ”, mọi ngườithường có thái độ phản cảm. Nói một cách mang tính chất thăm dò thì mặcdù trong lịch sử có nhiều người chết vì treo cổ hơn những người chết vìchết đuối, nhưng có vẻ như càng về sau này số vụ chết đuối ngày càngtăng. Vấn đề đặt ra là có nên nâng cao trình độ “thuyết phục” một bộphận những người có suy nghĩ coi thường mạng sống muốn nhảy sông tự vẫnsang treo cổ tự vẫn? Về vấn đề này thật khó để đưa ra những con số thống kê chính xác, chúng tôi cũng chỉ xin dừng lại ở một vài suy nghĩ mangtính chủ quan như vậy.

[12] Hồn ma chết đuối tìm người thế thân.

[13] Hồn ma treo cổ tìm người thế thân.

Nói đi nói lại, dù sao đã dám cả gan đề cập đến những vấn đề này thì cầnphải có thái độ dứt khoát, hoặc là làm hoặc là không. Một khi đã nhắcđến hồn ma chết đuối thì phải nói thêm về những linh hồn vì treo cổ tựtử mà chết. Trên đây đã nhắc tới “ải quỷ cầu đại”, thì cũng nên nói rõhơn về chủ đề này.

Hồn ma treo cổ

Trong Duyệt vi thảođường bút ký của Kỷ Vân đã dẫn một câu chuyện nói về một tên côn đồ, qua đó phân biệt rõ hai loại hồn ma, một loại chết chìm dưới giếng, mộtloại khác treo cổ tự vẫn, cả hai hình thức tìm đến cái chết đó đều cầnphải đắn đo vì chẳng ai có thể biết lựa chọn nào là thích hợp.

Trong Đường ngôn có một câu nói: “La bặc bạch thái các hữu sở ái[14]”, mộtcâu nói khác cũng có ý nghĩa tương tự: “Đầu hà thượng điếu, các hữu sởhiếu[15]” Tại sao lại có những người dễ dàng tìm đến cái chết mà khôngbiết trân trọng cuộc sống của mình? Tất nhiên phải tìm đến con đườngkhông lối thoát như vậy cũng có nhiều nguyên nhân từ hoàn cảnh đến tâmlý, nhưng nghĩ kỹ lại thì còn có một nguyên nhân khác xuất phát từ chính “sự thoải mái” trong quá trình đơn giản hóa cuộc sống và cái chết, nênnhững người tự tử ngày càng một gia tăng đã trở thành điểm nóng của xãhội.

[14] Ngay cả loài củ cải trắng còn có tình yêu.

[15] Cúi đầu trên mặt sông xót thương người đã chết cũng là biểu hiện của tình thương yêu.

Không biết là bắt đầu từ khi nào, thắt cổ tự vẫn đã trở thành phương thứcthường dùng nhất của những người muốn tự sát. Mặc dù, đó không phải làcách thể hiện “oanh liệt” nhất, nhưng không thể nghi ngờ đó là hình thức tiện lợi và nhanh chóng nhất. Và đó cũng là hình thức thường dùng củacác vị hoàng đế ngày xưa. Thời Xuân Thu, Sở Linh Vương, Ngô Vương lànhững vị hoàng đế cao quý đã lựa chọn đến với cái chết bằng cách treo cổ tự vẫn bên gốc cây trên đỉnh Vạn Tuế sơn. Còn đối với những người dânthường, thì trong Tự quái đông nam ký có miêu tả, từ những ngôi nhàtranh ven sông thường vọng đến những âm thanh thảm thiết, đó là tiếngkhóc thương, than vãn của những người dân thường khi họ đi tới bướcđường cùng buộc phải tìm đến cái chết trên xà nhà để giải thoát chochính mình.

Ở thời cổ đại, hình thức tự sát rõ ràng không phải là “cái mốt đa dạng” theo kiểu “quang điện hóa khí” như thời hiện đại,nhưng cũng có một vài hình thức để lựa chọn. Vậy mà cách họ tự sát cũngoanh liệt chẳng kém gì Sở Bá Vương hay Vưu Tam Thư. Bởi lẽ ở họ có dũngkhí, có sự lợi hại mà người bình thường không thể có, khi thì nhảy lầu,lúc lại rơi từ trên đài cao xuống… Hình thức tự sát ở thời cổ đại cũngcó những đặc quyền nhất định, trong đó mức thấp nhất chính là hình thứcbêu xấu trên khán đài, rồi ép uống thuốc độc, nhốt vào nhà lạnh hoặcxông khói độc… Không nói đến những phí tổn do các hình thức tự sát nàygây ra, rõ ràng thời nay chúng ta không thể dễ dàng theo được cha ông ta về sự “tinh tế” và “mức độ sáng tạo” như thế. Nói đi nói lại, lựa chọnhình thức tự vẫn treo cổ hay nhảy sông vẫn đỡ tốn kém chi phí nhất. Hơnnữa, hình thức treo cổ lại không câu nệ về mặt thời gian, địa điểm haybị người ngoài xoi mói, bắt bẻ nhiều điều. Nói một cách khác thì hìnhthức này vốn không bị phụ thuộc vào địa hình, địa thế, chỉ cần chuẩn bịmột sợi dây đủ đỡ trọng lượng cơ thể mình là có thể đạt được mục đíchrồi. Từ những điểm trên có thể thấy treo cổ tự vẫn vẫn là hình thức tiện lợi mà từ những người bình dân đến dòng dõi quý tộc thường lựa chọn mỗi khi muốn tìm đến cái chết.

Một số lượng không nhỏ những ngườitìm đến cái chết là những kẻ nghèo đói và những người sống trong thời kỳ chiến tranh loạn lạc. Trong sách cổ thường có một số lượng lớn ghi chép về nỗi tuyệt vọng của những người buộc phải lựa chọn cho mình con đường chết. Đó là những người dân chạy loạn do chiến tranh hoặc những ngườidân lầm than cơ cực vì khổ sai lao dịch. Trên con đường đầy bất hạnh ấy, cứ cách mười bước chân lại có người đói khát treo mình trên cành cây.Thảm cảnh này thực sự là quá sức tưởng tượng. (Đương nhiên, nếu như cómột vương triều không cho người dân cái quyền tự do giải thoát mình khỏi cái đói, cái khổ của cuộc sống bằng cách tự vẫn thì cũng chỉ là hìnhthức lấp liếm qua quýt để phô ra cái vẻ tốt đẹp bề ngoài mà thôi.) Nóiđến thời kỳ loạn lạc, có thể dẫn ra đây một đoạn ghi chép từ cuốn bảy,Quang Châu binh mã trùng trong Di kiên chi chí quý tập:

QuangChâu (tức Hoàng Xuyên, Hà Nam ngày nay) trải qua thời kỳ chiến loạn bithảm, tàn khốc trong lịch sử. Binh đao khói lửa vô tình khiến bao ngườidân vô tội chết thảm. Trong hoàn cảnh đó, nhiều anh hùng nhân kiệt nhưThuần Hi Sơ, Trương Nhiễu Trịnh đã tìm mọi cách trấn thủ địa phận quậnhuyện mình cai quản. Thậm chí họ còn cho xây dựng hành lang trấn thủkiên cố, vững chắc ở phía tây thành. Hỏi sai dịch của quan lại thì nhậnđược câu trả lời: “Những kho kiên cố đó đến nay chưa mở cửa một lần.”Trong suy nghĩ Trịnh Tố Tham ắt có tư tưởng phục quốc. Đạp đổ xiềngxích, gông cùm, gươm đao… đó đều là những tư tưởng lệch lạc làm tổn thất đến lợi ích quốc gia nên không thể tin dùng. Hệ lụy xảy đến là hàng vạn người treo mình trên xà nhà tự vẫn. Có người ghi lại: “Thời buổi loạnlạc, người dân chạy loạn kín đường, họ tự tìm cách giải thoát cho mìnhbằng sợi vải tơ thắt cổ tự vẫn.”

Hàng vạn người treo cổ tự vẫntrên xà nhà, con số này quả thực có sức mạnh tố cáo ghê gớm. Điều này đã trở thành một “hiện tượng” vô cùng kỳ lạ. Lần lượt hàng vạn người treomình tự tử tạo nên một tình cảnh thảm thương, bi đát, xót xa đến cùngcực trong lịch sử Trung Hoa thời đó.

Mặc dù phần lớn những ngườitự vẫn đều thuộc tầng lớp dân đen con đỏ, những người rơi vào vào cảnhsống lầm than cơ cực, không lối thoát, nhưng đứng trên phương diện lịchsử mà nói thì đây quả thực là một giai đoạn lịch sử đen tối của đấtnước. Một bộ phận không nhỏ những người tìm đến cái chết thời kỳ này lànhững trung thần hết mình vì đất nước, những liệt nữ kiên trinh tìm đếncái chết để bảo vệ phẩm giá cao quý của mình. Hành động ấy của họ tiêubiểu cho những con người trung nghĩa, chính trực trong vương triều, đốilập với những cái chết đê hèn của kẻ thất phu tiểu nữ chỉ bôi nhọ thêmcho nền thống trị vốn dĩ là linh thiêng thần thánh theo kiểu “tự kinh ưcâu độc nhi mạc chi tri dã[16]”.

[16] Theo Luận ngữ.

Đặcbiệt thời kỳ Tống, Nguyên sau này, khi cái lý học dần dần thấm nhuầntrong tư tưởng của quần chúng nhân dân thì vấn đề tự sát được biểu hiệndưới những hình thức, thậm chí là những thủ đoạn đơn giản mà tinh vi hơn rất nhiều nhằm bảo vệ cái gọi là trung nghĩa, tiết liệt của người quântử. Và dường như người ta cũng ưa lựa chọn cái “long xà” làm nơi thựchiện hành động treo thân mình tự sát để bảo vệ danh phẩm của mình. (Tấtnhiên đây là việc làm của những người có thân phận cao quý trong xãhội.) Họ tìm đến hình thức tự sát này chẳng những để bảo vệ danh giá của gia tộc mà còn vì Tổ quốc. Mặc dù họ đã chết nhưng vẫn còn thế hệ concháu sau này cung kính mà tưởng nhớ. Những hành động lập cờ biểu, lậpbàn thờ, lưu danh sử sách đều là những thủ đoạn của những người đươngquyền trong hiện tại hay quá khứ nhằm đề cao, tán dương những thứ đượcgọi là đạo đức hoàn thiện theo kiểu “dị dạng” đó. Thành thử hình thứcnày đã trở thành hành động “diễn trò” tồn tại trong suốt mấy triều đạiTống, Nguyên, Minh, Thanh. Khi Sùng Trinh lên ngôi hoàng đế đã đưa ralệnh chỉ những người thân cận, gần gũi nhất với mình mới được phép diệnkiến, song hành cùng với nhà vua, còn những kẻ khác không có cơ hội này. Tin tức truyền đến, một số trung thần lũ lượt tìm cách treo mình lên xà nhà quyên sinh nhằm phản đối. Với hành động ấy, lẽ đương nhiên nhữngngười này sẽ được ghi danh trong sử sách. Một trường hợp khác, người mẹkhi biết con rể chết, người con gái đang còn xuân trẻ của mình buộc phải thủ tiết thờ chồng sẽ vô cùng khốn khổ. Bà đắn đo suy tính, hoặc làkhuyên con nên bỏ đi cái chữ tam tòng, mặc kệ việc đánh mất danh tiết mà đi bước nữa, hoặc là giữ lấy hai chữ tiết trinh mà khuyên con mình treo cổ tự vẫn để trở thành tấm gương liệt nữ và được người đời sau truyềntụng, ngợi ca, lưu danh sử sách. Trong lịch sử những trường hợp như trên thường thấy rất nhiều.

Cho nên, dù không có số liệu thống kê một cách tuyệt đối nhưng nhìn một cách khái quát có thể quả quyết rằng treo cổ là phương thức tự vẫn được con người lựa chọn nhiều nhất trong lịchsử từ cổ chí kim. Mặc dù vậy nhưng ở thời cổ đại, một khoảng thời gianrất dài không có hồn ma treo cổ nào được quan tâm một cách đặc biệt.Chính vì vậy, có thể thấy loại hồn ma treo cổ xuất hiện tương đối muộn.Sau này, những người treo cổ tự vẫn đi vào các câu chuyện ma quỷ mộtcách rất tự nhiên, như ác ma đội lốt thái tử trong Tả truyện hay ngườicon gái họ Cung trong câu chuyện Hồng diệp truyền thi trích từ Bắc mộngtỏa ngôn xuất hiện thời kỳ Ngũ Đại. Nhưng tất cả những linh hồn chết dothắt cổ tự vẫn này thường đều trở thành những linh hồn kỳ dị. Do nhữngquy định nghiệt ngã của gia tộc đã chia cắt mối tình trong sáng giữangười con gái họ Cung xinh đẹp và chàng thư sinh Lý Nhân thông minh,tuấn tú. Tuyệt vọng, đau khổ vì tình yêu tan vỡ, nàng tìm đến cái chết.Nhưng:

Sau khi chết, linh hồn người con gái họ Cung vẫn vấnvương, không rời chàng thư sinh họ Lý. Vài năm sau, Lý Nhân đột nhiênlâm bệnh nặng. Gia đình thuốc men tìm người chạy chữa khắp nơi vẫn không khỏi. Một hôm, có vị đạo sĩ già đi qua, người nhà bèn mời vào xem bệnh. Đạo sĩ phán “Người này có âm tà đeo bám” nên sắp cho mấy lá bùa hòngxua đuổi tà ma. Từ khi có những lá bùa yểm bên người Lý Nhân, linh hồnngười con gái họ Cung không còn chỗ đeo bám đành phải cáo từ ra đi.

Xem ra linh hồn treo cổ tự vẫn ấy không những đa tình mà còn vô cùng lươngthiện. Nhưng xét về diện mạo bên ngoài hay tính cách bên trong của người con gái họ Cung kia so với những hồn ma khác cũng không có gì khácbiệt. Ngay cả việc dùng âm khí thâm nhập vào người ở dương thế cũng làchuyện rất đỗi tự nhiên như những hồn mà khác vẫn thường làm. Tất nhiên, trong những câu chuyện viết về đề tài ma quỷ không thể thiếu những chitiết được người viết cường điệu hóa một cách đặc biệt. Đó là những yếutố kỳ ảo làm nên nét độc đáo, cuốn hút cho từng câu chuyện. Và truyện về người con gái họ Cung dẫn ra trên đây cũng không phải là trường hợpngoại lệ.

Nhưng để hình ảnh hồn ma treo cổ tự vẫn trở thành đềtài được định danh trong lịch sử các câu chuyện cổ thì ít nhất chúng tacũng phải vượt qua được nỗi sợ hãi đơn thuần trước những câu chuyện maquỷ đó. Đứng từ phương diện văn hóa mà nhìn nhận thì có lẽ bắt đầu từthời Nam Tống, trong Di kiến chí, yếu tố ma quỷ đã chính thức xâm nhậpvào trong các câu chuyện cổ. Tôi cho rằng hiện tượng này ít nhiều cóliên quan đến những hạn chế nhất định trong khả năng trị quốc của triềuđình đương thời, do đó có thể lý giải phần nào nguyên nhân khiến cho sốlượng các vụ treo cổ tự vẫn ngày một gia tăng trong xã hội thời kỳ đó.Tuy nhiên, điều này chúng ta sẽ từ từ bàn đến sau.

Hình ảnh những hồn ma treo cổ tự vẫn trong Di kiên chí đương nhiên vẫn giữ được vẻ bềngoài xinh đẹp có sức cuốn hút, hấp dẫn như những hồn ma thời Đường.Chắc hẳn nếu không có được dung mạo mê hoặc như thế thì làm sao có thểdụ dỗ những kẻ si tình say đắm đến điên đảo. Tất nhiên, trong số đó hihữu cũng có những hồn ma treo cổ mà không có được vẻ bề ngoài hấp dẫn.Có những đôi lứa đang yêu nhau nồng thắm, nhưng khi một người bị vạchtrần thân phận thực là một hồn ma treo cổ thì họ thành ra xa lạ, trở mặt thành thù, rồi xuất hiện những tình cảm oán hờn lẫn nhau. Có thể thấy,từ thời Nam Tống trở đi, mặt “Ác” trong những hồn ma treo cổ đã dần dầnbộc lộ. Trong Di kiên ất chí, quyển hai mươi Đồng ngân tượng, có đoạnmiêu tả lại cảnh đối đầu giữa hồn ma treo cổ và người tình sau khi trởmặt nhau: “Từ trên xà nơi chính giữa gian nhà, hai hồn ma cùng thè rahai cái lưỡi dài hơn hai thước để tiêu diệt lẫn nhau.” Hình ảnh hai cáilưỡi dài dữ tợn lao vào tương tàn, sát hại lẫn nhau quả thực từ trướcđến nay chưa bao giờ có trong lịch sử văn học.

Với tư cách làloại hồn ma hung dữ, hình ảnh “lệ quỷ” trở nên rất đáng thương nhưngcũng vô cùng đáng sợ. Đương nhiên, hình ảnh này có sự liên hệ mật thiếtvới dung mạo người chết khi treo cổ tự vẫn: lưỡi thè ra, mắt nhìn trừngtrừng vẻ hung dữ, cổ ngoẹo sang một bên, tóc thả rũ rượi… Từ những hìnhảnh trong thực tế đó, khi bước vào các câu chuyện ma quỷ bao giờ cũng có sự khuếch trương, phóng đại đến mức nào, thì bao giờ người viết cũngdụng công miêu tả chi tiết cái lưỡi như một điểm nhấn không thể thiếukhiến hình ảnh người chết hiện lên thêm phần rùng rợn, kinh hãi.

Cũng bắt đầu từ thời Nam Tống, xuất hiện một số câu chuyện về những hồn matreo cổ không thể đầu thai chuyển kiếp. Những hồn ma ấy mãi mãi nằm sâutrong lòng đất, giữa chốn u minh tăm tối, tĩnh mịch, lạnh giá. Di kiênchi chí canh tập, cuốn sáu với tên gọi Xứ Châu khách điện, Tam chí dântập, cuốn chín mang tên Tiêu dân kiến hồ nhất ti, hay trong Tam chí dãtập, cuốn bốn có tên Phó cửu Lâm tiểu nữ… đều ghi chép lại những chuyệncó liên quan đến vấn đề nêu trên. Linh hồn những người treo cổ tự vẫnmột khi đã không thể đầu thai thì họ chỉ có thể lưu lạc giữa chốn trầngian mà gây chuyện, quấy phá làm hại dân lành. Những linh hồn ấy phảiđợi đến khi có người trần làm công đức thờ cúng, làm lễ giải hồn thì mới có cơ hội chuyển thế đầu thai kiếp khác. Nhưng điều làm chúng ta bănkhoăn là tại sao có những người nguyện treo cổ tự vẫn để giữ gìn phẩmgiá sáng trong, để giữ vững cái đạo trung, hiếu, tiết nghĩa của ngườiquân tử, hay cả những kẻ đáng thương vì không may rơi vào hoàn cảnh trớtrêu, phải đi tới bước đường cùng tự tìm đến cái chết, họ khi còn sốnghoặc là những kẻ đáng thương, hoặc là những người đáng kính, vậy tại sao khi chết, những vong hồn ấy đều khiến người dân sợ hãi, thậm chí làghét bỏ đến như vậy?

Không những thế, một thời gian rất lâu sau,đến triều đại nhà Minh lại xuất hiện hồn ma treo cổ tự vẫn bắt buộc phải có “Cầu đại[17]” mới có thể đầu thai chuyển thể được. Thẩm Đức Phùtrong Vạn lễ dã hoạch biên có đoạn viết: “Theo truyền thuyết, hễ có mộtngười treo cổ tự vẫn ắt phải tìm một người khác thế mạng cho mình thìmới có thể đầu thai sang kiếp khác.” (Điều này cũng được nói đến trongmột cuốn sách khác có tên là Liễu phàm tứ huấn) Có lẽ chính nguyên nhânnày đã khiến cho những hồn ma treo cổ càng trở nên đáng sợ hơn với conngười nơi dương thế. Và tất nhiên, để có thể đầu thai chuyển kiếp được,những hồn ma này đã không tiếc dùng những thủ đoạn lừa gạt, dụ dỗ thậmchí là cưỡng ép người khác tự tìm đến cái chết trên xà nhà hiu quạnh.Cho dù khi còn sống những hồn ma này là những người trung nghĩa, lươngthiện, nhưng khi chết tất cả những phẩm chất ấy đã thay đổi hoàn toàn,họ trở thành con người ích kỷ đến độ vô liêm sỉ. Viên Mai trong Tử bấtngữ, cuốn mười sáu Liễu như thị vi lệ[18] đã ghi chép lại những điều mờám trong nhân gian: những hồn ma treo cổ không chỉ dụ dỗ con người ta đi đến quyết định tự tìm cái chết trên xà nhà, mà còn xui khiến rất nhiềungười dân treo cổ hàng loạt. Những hồn ma khi còn sống có nhân phẩm,tướng mạo trong sáng, tuấn tú còn như vậy, huống hồ những bọn chuyên làm hại người khi sống, chuyện khi chết có lẽ cũng chẳng cần bàn luận thêm.

[17] Tức là người dương thế cầu khẩn cúng tế.

[18] Liễu rủ như nhỏ lệ.

Dưới ngòi bút tinh tế, sắc sảo của Viên Mai, những câu chuyện ma quỷ được kể bao giờ cũng ẩn chứa nhiều bài học nhân sinh sâu sắc. Theo nhà văn,những hồn ma treo cổ tự vẫn mà linh hồn chưa siêu thoát vẫn thường langthang khắp chốn dương gian để tìm người thế thân phù hợp với mình, phầnlớn đều là những kẻ thất phu, tiểu nữ, nhân cách rất đỗi bình thường.Ngay cả cái chết của họ thực chất cũng chẳng khác gì cái chết theo kiểu“Tự kinh câu hách giả[19]”. Cho nên, nếu như Thượng Đế khai ân cho những kẻ chết đuối, cho họ hưởng đặc ân sau khi chết được luân hồi chuyển thể mà không nhất thiết phải thờ cúng, hương khói, cầu nguyện, thì nhữnghồn ma treo cổ tự vẫn kia cũng cần được đối đãi như vậy. Thậm chí một số trường hợp đặc biệt cũng được phong là minh thần hoặc thần thổ địa. Như vậy, suy nghĩ của Viên Mai đã hình thành một giấc mộng đẹp về sự bìnhđẳng trong việc phân chia những đặc quyền đặc lợi giữa các linh hồn chưa siêu thoát. Tuy nhiên, theo kiến giải của chúng tôi, nhà thơ Viên Mainên đưa ra quy định rõ ràng, đối với những dân nữ bình thường cũng phảihương khói chu toàn mới có thể được siêu thoát, nếu không “giấc mộngđẹp” kia sẽ rất khó được tán thành.

[19] Chẳng may rơi xuống nước mà chết đuối.

Từ thời Nam Tống đến nay, những hồn ma treo cổ tự vẫn được liệt vào cácloại hồn ma “lách sách”. Vốn khi còn sống họ tìm đến cái chết thê lương, đau đớn là thế, vậy mà khi chết họ lại trở thành hồn ma chuyên đi làmnhững việc mờ ám, ác độc, sau này bị phạt không được đầu thai chuyểnkiếp. Tất cả những điều này nên lý giải ra sao?

Người treo cổ tựvẫn trước đây phần lớn đều vì đói rét cơ hàn mà phải đi đến bước đườngcùng là tự tìm đến cái chết. Nhưng từ thời Nam Tống trở lại đây, đa sốnhững hồn ma treo cổ lại là các anh hùng, liệt nữ. Có người treo cổtrong hoàn cảnh binh đao loạn lạc, có người treo cổ vì chồng chết nênthủ tiết theo chồng, có người tìm đến cái chết để giữ trọn tấm lòng thủy chung son sắt với vị hôn phu chẳng may qua đời, có người vì bị cưỡnghiếp, uất ức mà treo cổ tự vẫn, có người vì miệng lưỡi thế gian hiểm ácbuộc phải tìm đến cái chết để giải thoát cho chính mình… Muôn hình vạntrạng những lý do khác nhau đã đưa đẩy con người ta đến với cái xà nhàlạnh ngắt để tự kết liễu đời mình. Hiện tượng này đã gây ảnh hưởng lớnđến việc hình thành quan niệm “tiết liệt dị dạng” ngày càng lan tràntrong đời sống xã hội, khiến cho hình thức treo cổ tự vẫn trở thànhphương thức được lựa chọn nhanh nhất của những người vốn coi rẻ mạngsống của mình. Đối với triều đình thời đó, treo cổ tự vẫn đã góp phần tô điểm cho cái xã hội giả dối, bất lương. Với những người treo cổ khi còn sống họ bị ghẻ lạnh, coi thường, đến khi chết đi họ lại được triều đình liệt vào hàng trung thần liệt nữ, lập gian thờ thắp hương, thờ cúngtrang trọng. Còn đối với gia đình, người thân và cả xã hội thì đó lại là một tổn hại ghê gớm đánh vào tâm thức của mỗi con người. Tự đáy lòngmỗi người dân, những con người coi rẻ mạng sống tự tìm đến cái chết vẫnđược họ xem là một tai nạn đáng thương tâm không may xảy đến với mỗi gia đình. Trong Hữu đài tiên quán bút ký, cuốn một có đoạn viết:

Huyện Quảng Đông Hoa có một ngôi làng nhỏ. Người dân ở ngôi làng đó sống vuivẻ, quây quần bên nhau. Từ ngôi làng đi về phía thành phố khoảng hơnmười dặm, có một con sông nhỏ, nước chảy xiết, xanh biếc vắt ngang qua.Nối hai bờ sông là cây cầu sắt. Bên bờ có một tảng đá dáng vẻ rất giốngmột ông lão không biết đứng đó tự bao giờ. Mọi người trong thôn đều gọiđó là “Kiều đầu thổ địa thần[20]”, hương hỏa rất cẩn thận. Sau này,trong làng có sáu người con gái đều ở vậy không lấy chồng, một hôm, họcùng hẹn nhau đứng trên cây cầu mà nhảy sông tự vẫn. Từ đó, người dânnơi đây truyền tai nhau câu chuyện bi thương về sáu người con gái đangđộ xuân thì ấy. Mặc dù có thần thổ công đứng bên cầu mà vẫn không thểbảo vệ họ thoát khỏi cái chết chìm bi đát. Thấy vậy, người dân nơi đâydần dần phá bỏ tục lệ thờ cúng tảng đá bên sông.

[20] Thần thổ công đứng ở đầu cầu.

Cả sáu người con gái cùng “thủ chí” đồng lòng tìm đến cái chết khi cònxuân trẻ, xét từ phương diện đạo đức thì điều đó tất yếu gây nên mộttiếng vang lớn, một dư âm khó quên trong tâm thức người dân làng. Từ đó, nhân dân ngày đêm hương khói, cầu nguyện cho linh hồn họ sớm siêu thoát đầu thai kiếp khác, và mãi truyền tai nhau câu chuyện thương tâm này.Nhưng cũng phải thấy một điều trong trường hợp này, cho dù là thần thổcông cũng không có cách nào ngăn cản hành động tự sát bất ngờ và có chủ ý của họ, nên việc không còn tin tưởng và thờ cúng thần thổ công nhưtrước của dân làng cũng cần phải xem xét. Mọi người đối với việc tự sátcũng tương tự như vậy, ngay cả trường hợp là những người trung nghĩa,liệt nữ, ngoại trừ trường hợp đặc biệt, còn lại là những người thânthiết của họ cũng không thể ngồi im mà nhìn con cháu mình tìm đến cáichết mà không ngăn cản hay ít ra là cầu nguyện cho họ, huống chi là mộtvị thần. Trong Hữu đài thần quán bút ký, cuốn tám có một đoạn tán dươngcâu chuyện ca ngợi thần thổ công cứu người tự sát. Để cứu những quả phụmất lòng tin vào cuộc sống mà tìm đến xà nhà treo cổ tự vẫn, thần thổcông đã dùng cánh tay của mình đỡ lấy chân họ cho đến khi có người kịpđến cứu mới buông ra.

Từ rất sớm, vào khoảng cuối triều Minh, đãcó người phản đối hành động treo cổ tự vẫn của những “người con gái chưa chồng”. Người con gái họ Tào buồn rầu, đau khổ vì vị hôn phu qua đời,nàng than khóc, giam mình trong khuê phòng tuyệt thực rồi treo cổ lên xà nhà mà chết. Có lẽ chính cái chết thảm thương của người con gái họ Tàođã cảm động đến Triệu Thời Xuân. Để biểu thị quan điểm phản đối củamình, ông đã viết Trinh nữ tiết phụ giải và cho rằng dân nữ họ Tào kiakhông nên vì vị hôn phu đã chết mà cũng tìm đến cái chết thảm thương như thế.

Sự phản đối của Triệu Thời Xuân trước hành động treo cổ tựvẫn của người con gái đang còn xuân thì đã tạo nên một hiệu ứng thôngtin mạnh mẽ. Những người phản đối (trong đó có tác giả của Quốc xác) vàngay cả chúng ta cũng không có cách nào ngoài việc chỉ có thể dùng những câu chuyện ma quỷ để phản ánh hậu quả nghiêm trọng của việc treo cổ tựvẫn. Và tất nhiên, trong những câu chuyện ma quỷ đó sẽ không tránh khỏiviệc miêu tả những tình tiết thê lương, bi thảm, thậm chí gây cảm giácsợ hãi cho người đọc. Chính những yếu tố này đã có tác dụng cảnh báo sâu sắc tới những người đang có ý định treo cổ tự vẫn. Họ, với tư cách lànhững người đang nhận được hương hoa mà nhân gian thờ cúng, thật khótránh khỏi kiếp trầm luân trong cõi u minh tăm tối, và sự sa đọa trongđạo đức, thật đáng giận, đáng ghét! Chúng ta hãy hy vọng qua các câuchuyện ma quái có thể loại trừ một phần nào đó quan điểm về sự tiết liệt ác ý đầy tính dị dạng này.

Những câu chuyện được ghi lại trênđây tất nhiên sẽ có sự lĩnh hội nhất định. Ông đã viết tất cả hai câuchuyện ma, trong đó đưa ra nhiều dẫn chứng, phân tích, kiến giải mộtcách sâu sắc. Thứ nhất, qua các câu chuyện, ông muốn mượn lời ma quỷ đểphản đối, răn đe những con người coi thường mạng sống của mình:

Thượng Đế nhân từ biết bao! Người không bao giờ mong muốn con người tự ý ruồng bỏ sinh mạng quý giá của mình. Những trung thần tận trung với nước,những người phụ nữ tiết hạnh cao quý, họ đều chết một cách bất ngờ vàđầy uẩn khúc. Còn những người không may mắn sống một cuộc sống nghèotúng, bế tắc, không tìm được con đường mưu sinh thích hợp, họ buộc phảiđưa số phận của mình đến bước đường cùng trong đớn đau tuyệt vọng, treothân mình lên xà nhà lạnh ngắt… Tất cả đều là những câu chuyện vô cùngthương tâm, cũng là những vòng quay luân hồi vô định của bánh xe cuộcđời. Có lẽ, chẳng thể định trước được số phận của mình, duy chỉ có điều“Ở hiền gặp lành, ác giả ác báo” là quy luật tất yếu của cuộc đời. Nếunhư chỉ vì một chút giận dỗi, một ít thất vọng, một vài đau khổ, khókhăn, cùng cực, giận mình, trách người mà khinh xuất treo mình trên cáidây thòng lọng thì quả thực đã phụ lòng yêu thương, hy vọng của biết bao người thân thương, của biết bao sinh linh vạn vật trong cuộc đời. Chính vì vậy, những linh hồn ấy sau khi chết sẽ bị đầy xuống địa phủ, giamcầm trong cõi tối tăm, lạnh lẽo, trăm năm không được siêu thoát.

Ông cũng đưa ra những lời bình luận thêm:

Chắc hẳn ở chốn u minh tăm tối ấy, những linh hồn lạnh lẽo kia cũng sẽ tìmcách để được cứu thế, cầu siêu. Nhưng không biết với những luật lệnghiệt ngã chốn âm ti, liệu có chấp nhận cho những người xấu số kia được đầu thai chuyển kiếp hay không? Tất nhiên, những người vốn coi thườngmạng sống của mình cũng bị trừng phạt chẳng khác chi những kẻ hiểm ác,chắc chắn sẽ không dễ dàng, nhanh chóng được đầu thai. Từ những điềunày, người viết muốn nhắn gửi một thông điệp tới những người đang sốngtrên trần gian: trong mọi hoàn cảnh, mọi tình huống, dù cho khó khăn,khắc nghiệt đến mức nào cũng phải biết giữ gìn và quý trọng mạng sốngcủa chính mình!

Hai là, tác giả đã xuất phát từ chính những nỗi thống khổ của người treo cổ tự sát mà đưa ra lời khuyên:

Phàm là những người tiết tháo, kiên trung khi treo cổ tự vẫn, linh hồn thăng thiên từ trên đỉnh, cho nên cái chết thường đến với họ nhanh hơn, nhẹnhàng hơn. Còn những người chết vì phẫn uất, đố kỵ, ghen ghét, linh hồnthường từ trong tim giáng xuống, cho nên cái chết thường đến một cáchdai dẳng, đau đớn. Trong khoảnh khắc đoạn tuyệt với cuộc đời, hàng trămtĩnh mạch bỗng nhiên ngừng đập, da thịt bỗng chốc tan vỡ, tê tái như cóhàng trăm nhát dao cắt rời từng khúc, từng khúc môt, ruột gan cũng cồncào, quặn thắt tựa như xuất hiện ngọn lửa đang bốc cháy mãnh liệt tronglồng ngực, ra sức thiêu đốt đến bỏng rát, tái tê, không thể chịu đựngđược… Và trong khoảnh khắc ngắn ngủi ấy, hình ảnh sự sống ngày càng mờxa.

Như vậy, một cách tinh tế và sâu sắc, Thảo Đường đã đưa ranhững kiến giải độc đáo phân biệt rõ ràng hai loại người treo cổ tự vẫn: một loại treo cổ để giữ trọn tấm lòng trung nghĩa, loại khác treo cổchỉ vì những ganh ghét, đố kỵ nhỏ nhoi. Rõ ràng những kiến giải này khác hoàn toàn với những lý giải mà Tùy Viên đã nêu ra trước đó. Từ nhữngnghiên cứu tưởng chừng vô căn cứ ấy, Thảo Đường đã khéo léo mượn nhữngcâu chuyện ma quỷ để phản đối, cảnh tỉnh những ai đang có ý định treo cổ tự vẫn hãy biết trân trọng mạng sống quý giá của mình. Lời cảnh tỉnh ấy đến sau này vẫn còn giá trị sâu sắc.