Nữ Oa là một nữ thần Trung Quốc, còn được người đời gọi là Oa Hoàng hoặc Nữ Oa thị (chữ “thị” đứng phía sau họ dùng để thay thế tên của con gái khi không muốn nhắc đến tên hoặc không biết tên của người đó. Chữ “Cơ” cũng được dùng tương tự như vậy, ngoài ra nó còn được dùng cho những phi tần mới nhập cung nhưng chưa có danh phận). Bà được sinh ra từ núi Thừa Chú (nay là huyện Tế Ninh, tỉnh Sơn Đông). Nếu luận về phép biến hóa, có lẽ các nữ nhân thần thoại, ngoài Tây Mẫu nương nương ra thì không ai có thể sánh với bà, nhưng nếu nói về sắc đẹp, có lẽ vẻ đẹp của bà không thua kém gì Chung Vô Diệm. Bà được mô tả có tướng mạo rất xấu: đầu trâu thân rắn còn bản lĩnh lại rất phi phàm. Trong 1 ngày có thể biến hóa 70 kiểu.

Bà là em gái đồng thời cũng là vợ của Phục Hy. Theo thần thoại, Nữ Oa và Phục Hy là hai anh em, hiện ra khi núi Côn Lôn thành hình. Họ đã dâng đồ tế để xin đấng tạo hóa cho phép họ là hai anh em được lấy nhau thành chồng vợ. Sự phối hợp này được chấp nhận khi khói đốt từ lễ vật vẫn giữ nguyên dạng quện vào nhau.

Nữ Oa trong thần thoại của người Trung Hoa là vị nữ thần tạo ra con người, rồi sau cùng với vua Phục Hy dạy dân chúng. Ta có thể thấy, trong các thần thoại nơi khác cũng đều có những vị thần tạo ra con người. Trong thần thoại Hy Lạp, Prometer là vị thần sáng tạo ra con người. Trong thần thoại của người Ai Cập, con người được ra đời do được thần gọi. Trong thần thoại Do Thái, Giô-hô-va sáng tạo ra con người.

Còn trong thần thoại Trung Hoa, Nữ Oa đã tạo ra con người như thế nào? Theo thần thoại, bà là một vị nữ thần đầu người thân thuồng luồng, chỉ khi tiếp xúc với con người bà mới biến phần thân dưới thành thân người thôi. Truyện kể, sau khi Bàn Cổ khai thiên lập địa, thế giới trần gian đã có sông nước, cây cỏ và muôn thú, mưa nắng thuận hòa. Nữ Oa tuy thấy nơi đây có chất của sự sống, như dường như sự sống còn chưa hoạt bát, bà cảm thấy cần phải tạo ra một loài động vật mới.

Nữ Oa xem qua các loài động vật khác, bà nhận thấy chúng đều thiếu một thứ, đó chính là sự thông minh, tư duy, sáng tạo. Vì vậy, bà quyết định tạo ra một loài động vật có bộ óc cực kỳ thông minh, và động vật đó sẽ trở thành loài độc tôn trong các loại động vật.

Nữ Oa suy nghĩ không biết phải tạo loại động vật đó có thân hình thế nào. Suy nghĩ mãi, bà biến thân mình trở thành người có tứ chi, rồi bay lên mây du ngoạn khắp nơi. Bỗng đến dòng sông Hoàng Hà rộng lớn, bà nhìn xuống mặt nước, lúc đó, nước trong xanh, mặt nước tựa như gương, in bóng hình của Nữ Oa. Bà nhìn thấy hình của mình dưới nước, bất giác nghĩ ra cách để tạo ra loài động vật mới. Bà tạo ra động vật mới có thân thể thế nào vậy? Trả lời, bà tạo ra loại động vật này mô phỏng theo thân hình của bà. Nhưng bà lấy gì để tạo loại động vật đó? Trả lời, bà dùng một thứ rất bình thường thôi, đó là…bùn. Bà lấy bùn dưới sông tạo ra con người. Nhờ khéo tay, bà nặn ra loài động vật rất hoàn chỉnh, chúng đứng thẳng bằng hai chân, có tay phối hợp với chân, thân thể trần trụi, bà còn chú ý tạo cho chúng một bộ óc thông minh hơn tất cả các loài nào khác. Rồi bà thổi hơi tiên vào, những động vật đất sét đó bỗng hóa thành động vật thật. Bà vui mừng, đặt cho chúng tên gọi là con người. Làm nhiều quá nên bà mệt mỏi, bà lấy sợi dây nhúng vào đất sét lỏng kéo lết cho những vệt đất tạo thành người. Những người do Nữ Oa nặn ra đẹp đẽ thành những kẻ quí phái, còn những giọt đất sét kéo lết trở thành những người thường dân. Con người trong thần thoại Trung Hoa đã hình thành như vậy đó.

Nhưng bà không thể cứ mãi mãi nặn hình con người như thế này, cần phải ban cho họ khả năng sinh sản để họ tự phát triển giống nòi. Thế là bà tạo những tượng đất sét cho thân thể khỏe, thổi dương khí vào những tượng đó, những bức tượng đó trở thành đàn ông. Bà thổi âm khí vào những bức tượng trông yếu mềm hơn, thành đàn bà. Nữ Oa còn ban cho hai giới tính đó bộ phận sinh dục để sinh sản. Bà còn nghĩ cách để con người phân bố nhiều rải khắp nơi trên thế giới, liền dây ngoáy bùn dưới sông, cho bắn tung tóe lên khắp nơi trên mặt đất, tạo thành những lớp người phân bố khắp nơi.

Sau đó, bà dạy dân chúng cách lấy nhau, hôn phối để sinh sản, phát triển nòi giống.

Truyền thuyết kể rằng, sau khi đã tạo ra con người, công việc của Nữ Oa xem như đã dứt. Nhưng không ngờ, tiếp sau đó, một tai họa đã giáng xuống đầu con người. Ở trên thiên cung, thần Cộng Công làm phản, đem quân thiên ma đánh thiên giới. Thần Chúc Dung bèn đem quân ra đánh, cuối cùng đã dẹp được loạn tặc. Cộng Công bị thua đau, không muốn trở về mà chẳng làm nên gì, hắn bèn dùng đầu húc gãy cây trụ chống trời. Trụ trời bị gãy sụp, lập tức làm cho thiên địa hỗn độn. Ở dương gian cũng bị tai họa, trên bầu trời xuất hiện lỗ đen lớn, gây họa cho dương trần. Nhìn thấy cảnh nước sôi lửa bỏng, Nữ Oa thương tâm, không nỡ nhìn nhân dân lâm vào cảnh cực khổ, bà bèn quyết tâm vá lại bầu trời.

Nữ Oa bèn bay khắp nơi, tìm đá ngũ sắc để vá trời. Sau khi đã tìm đủ, bà dùng lau sậy đốt với đá tạo lớp keo, rồi ra sức lấp dán, vá bầu trời lại. Chẳng bao lâu, bầu trời đã trở lại bình thường. Nhân dân không còn bị khổ sở nữa.

Sau đó, để giúp dân chúng được vui, quên đi nỗi khiếp sợ đối với tai họa vừa rồi, Nữ Oa dùng tre trúc làm một loại nhạc cụ gọi là sáo, để thổi nhạc, bà còn chế tạo cho dân nhiều loại nhạc cụ khác.

Nữ Oa thấy dân chúng không có lễ nghĩa gì, loạn luân với nhau, hôn phối bậy bạ, bà bèn đặt ra lễ về hôn nhân, dạy cho dân.

Nữ Oa được người đời sau ghi nhớ, thường được tôn là “thần sinh sản”, “thần tình yêu”, “thần hôn nhân”, người ta còn lập đền thờ bà. Và đến ngày nay, người ta vẫn truyền tụng câu chuyện cổ “Nữ Oa đội đá vá trời”, bà rất được tôn sùng trong tín ngưỡng dân gian của dân tộc Trung Hoa, đặc biệt là dân tộc Hán.

Bên cạnh đó, còn có một số truyền thuyết khác như Nữ Oa đã khống chế được Ngưu Vương. Con quái vật này thường đe dọa hãm hại con người bằng hai cái sừng và hai tai khổng lồ. Nữ Oa khống chế bằng cách sỏ một sợi giây phép vào mũi Ngưu Vương. Ngoài ra, Nữ Oa đã xây một lâu đài tráng lệ, là khuôn mẫu cho các cung điện có thành quách bao quanh của vua chúa Trung Hoa sau này. Những vật liệu xây cất lâu đài của Nữ Oa được các Thần Núi hoàn tất chỉ trong một đêm.

Theo ghi chép của Sơn hải kinh Nữ Oa tại nhục thân sau khi đã chết, ruột của bà đã tạo ra 10 vị thần. Có người cho rằng sau khi nhục thân Nữ Oa đã chết, tộc dân của Nữ Oa đã ăn thịt của bà, vì họ cho rằng khi ăn thịt của tổ tiên họ để tôn trọng và có cảm giác an toàn. Theo truyền thuyết Nữ oa sau khi chết đã được an táng tại trung nguyên tỉnh Hà Nam huyện Tây Hòa, vì vậy huyện Tây Hòa còn được gọi là Oa Thành

Một truyền huyết khác ghi chép. linh hồn của Nữ Oa đã thăng thiên, được Bạch Li và Đằng Xà bảo hộ lên thiên cung, trở thành vị thần.

Hiện nay sử sách đã không còn nói nhiều đến Nữ Oa nương nương nữa. Nhưng trong dân gian từ lâu vốn đã ca ngợi về vẻ đẹp của bà, một vẻ đẹp dịu dàng thật khiến người ta mê mẫn. Từ bùn đất, bà đã tạo ra con người, dạy họ ăn ở, trồng trọt…rồi đội đá vá trời. Đối với nhân dân, bà là người có công rất lớn. Trong tín ngưỡng của người Trung Quốc bà chiếm một vị trí hết sức quan trọng. Và có thể xem bà là tổ mẫu của nhân dân Trung Quốc.